“Монгол Үндэсний Уламжлалт Хоол - Бууз”

Densmaa 2018-02-14 07:02

Соёл уламжлал

“Монгол Үндэсний Уламжлалт Хоол” цувралаар олон улс үндэстний хэрэглэж ирсэн бууз хэмээх энэ битүү хоолны хаана ч давтагдахгүй монгол жор найрлага, нэрлэх ухааны талаар сонирхуулахаар бэлтгэлээ.

    Монгол түмэн маань эртнээс уламжлалт сар шинийн баяраа хотноороо өргөн дэлгэр тэмдэглэх гэж байна. Цагаан сарын баярын ширээний хүндэгтэл ёслолын идээ зоогийн монголчууд урьдаас бэлтгэдэг. Ууц, шүүс, тавгийн идээ засах уламжлал нь эрт дээр үеэс уламжлагдан өнөөг хүржээ. Цагаан сарын бас нэгэн хүндэт зоог нь бууз юм. “Монгол Үндэсний Уламжлалт Хоол” цувралаар олон улс үндэстний хэрэглэж ирсэн бууз хэмээх энэ битүү хоолны хаана ч давтагдахгүй монгол жор найрлага, нэрлэх ухааны талаар сонирхуулахаар бэлтгэлээ. 

   Битүү хоол болох  бууз, тоомий, банш, хуушуур зэрэг нь хөрш улс үндэстнээс дамжин манайд орж  ирсэн хоолны төрөл бөгөөд эдгээр нь хэлбэр дүрс, хэмжээгээр ялгагдахаас гадна доторх онцоороо өөр өөр байдаг. Энэ хоол Евразид орших үндэстэн ястнуудын дунд өргөн тархжээ. Жишээ нь, буузыг Хятадад баозы, Японд жаозы буюу гёоза, хөөмөл буузыг никуман, Балбад момо, түрэгт мант, узбек зэрэг дундад азийн орнуудад манты, солонгост манду,  буриадад позы, гэх мэтээр нэрлэдэг байна. Харин Монголчуудын хувьд энэ битүү хоолыг махнаас гадна сүүлний, шимэлдэгний, сүүл, будаатай, мах, будаатай, халиартай, жууцайтай, пүнтүүзтэй, халгайтай, дотор махтай гэхчилэн олон янзын шанзаар хийсээр иржээ. Дээрх төрөл зүйлээс монголчууд тураг мах, сүүл хольсон шанзтай буузыг ихэд эрхэмлэн гол төлөв хүндэтгэлийн зоог байдлаар хэрэглэж ирсэн уламжлалтай байдаг.  Хэдийгээр анхны гарал үүслийн хувьд  өөр үндэстний хоол боловч  өөрийн онцлогт тохирсон жор, найрлага, чимхэлтийн хэлбэр дүрс, болон нэрлэх монгол хувилбаруудыг манай ард түмэн эртнээс бий болгожээ. 

    Жишээ нь монголчууд буузыг "хонин бууз", "тарваган бууз", "майхан бууз", "саран бууз", "цэцгэн бууз", "бөөрөнхий бууз", "гонзгой бууз", "залхуу бууз" бас хонгорцог, таван хошуу, цагариг, овоодой, цорготой гэхчилэн хэлбэр дүрсээр нь ялган нэрлэж ирсэн нь энэ хоолны монголчилсон хувилбар байгааг гэрчилнэ. Бас хэрэглэгчийн онцлогт тохируулан нэрлэдэг байсан баримт ч бий. Дээхэн үед “Дээлний” буюу гангачуулын бууз гэж байжээ. Үүнийг бас Хүрээ маягийн бууз гэж ч нэрлэдэг байж. Энэ нь  Хүрээнийхний идэж уух нь хүртэл учиртай байсантай холбоотой бөгөөд гоё дээл хувцсаа тос шөл болгочихгүйн тулд ажиллагаа ихтэй ч  дахин дахин хазахын оронд  шууд үмхчихээр  жижигхэн чимхдэг байсан гэж ярьж байна.

     Дашрамд тэмдэглэхэд сүүлийн жилүүдэд буузаар төрөлжсөн хоолны газрууд нийслэл Улаанбаатар хотноо олширч, орц, найрлага, чимхэлтийн хэлбэр дүрсийг янз бүрээр хийх болжээ. Гэсэн ч монголчууд цагаан сараар эртнээс уламжилж ирсэн монгол орц жороор буузаа хийж, ирсэн зочин гийчдийг дайлдаг заншилтай. Иймд айл бүр цагаан сарын буузаа хүрэлцэхүйц хэмжээгээр урьдчилан хийж хөлдөөж нөөцлөөд ирсэн зочин бүртээ тусгайлан жигнэж тавагладаг. Бид жирийн нэгэн монгол айлаар зочиж, Цагаан сарын буузаа хэрхэн бэлдэж байгаа тухай асууж сонирхсон юм.

       Пүрэвсүрэн: Намайг Пүрэвсүрэн гэдэг. Манайх ах дүү ээжтэйгээ нийлээд таван гэрээр амьдардаг. Бүгд л Цагаан сардаа бэлдээд буузаа хийсэн. Манай ээжийнх гэхэд 2000 мянга орчим, манайх 1200 орчим, Тэгээд 800-аас 1000 орчим бууз хийнэ дээ. Нийтдээ таван гэр 5000 орчим бууз хийсэн байна. 25 кг орчим мах орсон, харин гурилаа дотоодын үйлдвэрийн дээд гурилаар хийдэг. 5 айлын хүмүүс нийлээд 10 орчим хүн нэг өдөр нэг айлдаа ороод буузаа хийдэг. Олон хүн бууз хийхээр 2 цагийн л ажил болдог.  Бууз хийхэд хүн бүр нэг үүрэгтэй оролцоно. Зөөнө, өрнө, чимхэнэ гээд л 5 өдрийн ажил болно доо. Амралтын өдрүүдээр л амжуулсан даа. Буузаа бид нар зөвхөн сонгино давсаар амталдаг. Янз бүрийн амтлагч огт хийдэггүй. Уламжлалт амталгаагаараа амтлана. Монголчууд цагаан сараар буузаараа айлчин гийчнээ дайлдаг. Урьдаас бэлдчихсэн байдаг учраас зочин ирэхэд 20-25 минут жигнээд хурдан ч болдог. Монголчууд битүүний өдөр битүүлэх айлдаа бууз, цайгаа авч очдог заншилтай. Мөн салат, зууш бэлтгэсэн бол мөн тэрийгээ авч очиж, өндөр настай аав, ээжийндээ ч юм уу цуглаад битүүлдэг. Битүүний гол хоол битүү хоол байх ёстой гэсэн утгаараа мэдээж буузаа иднэ шүү дээ.  

     Жигнэж болгосон буузыг  уур нь савсаж байхад гаргаж сэвээд зочныхоо нүдний өмнө таваглаж тавьдаг нь жинхэнэ монгол зочлох ёсны илэрхийлэл. Ирсэн зочиндоо түрүүчийн хийсэн буузаа халааж өгнө гэдэг ойлголт Монголчуудад байдаггүй. Мөн нэг зүйлийг анхааруулахад хөрсөн буузыг богино долгионы зууханд хийж дахин халаавал бууз биш болно. Нэг ширхэг бууз ойролцоогоор 40 ккал илчлэгтэй. Гэвч зарим айл буузны шанзандаа өөх, сүүл зэргийг аль болох ахиу хийдэг. Ийм бууз бүр ч илүү илчлэгтэй. Монголчууд золголт хийж явахдаа нэг айлд гурван бууз иднэ гэж хамгийн багаар тооцож үзэхэд өдөрт 4-5 айлаар ороход л хоногийн хоолны илчлэгийн хэмжээ нь физиологийн нормоос даруй хоёр дахин хэтэрдэг байна. Хөдөө малчин айлууд хоорондоо 3-5 км буюу саахалтын зайтай өвөлждөг тул нэг айлд идсэн хоол дараагийн айлд хүртэл шингээд очдог. Харин хот суурин газрынхныг Цагаан сараар хоол хүнсээ тохируулан хэрэглэхийг эрүүл мэндийн байгууллагын зүгээс зөвлөдөг юм.