"Ес" эхэллээ

Densmaa 2017-12-22 05:12

Соёл уламжлал

Нэг есөөс эхлэн есөн ес хүртэл хүйтний эрч чангарч оргилдоо хүрээд зөөлөрч хавартай золгодог гэж үздэг байсан нь УЦУОШХ байгуулагдахаас өмнөх цаг агаарын байдлыг тодорхойлдог нэгэн арга байжээ.

   Монгол орны газар нутаг гадаад далай тэнгисээс ихээхэн алслагдсан, Евразийн эх газрын төвд тал бүрээсээ өндөр уул нуруугаар хүрээлэгдсэн. Мөн далайн түвшнээс дунджаар километр хагас илүү өндөр өргөгдсөн зэргээс шалтгаалан эх газрын эрс тэс, хатуу ширүүн уур амьсгалтай. Иймээс өвөл нь урт бөгөөд хүйтэн, зун нь дулаан боловч богинохон, хур тунадас бага, халуун хүйтний зөрүү жилийн дотор төдийгүй хоногийн зуурт эрс өөрчлөгдөж байдаг.

   Газар зүйн өргөрөг, газрын гадаргын байдлаас шалтгаалан манай орны хойд зүгийн нутагт агаар нь харьцангуй хүйтэн. Тухайлбал жилийн дундаж температур хасах 5 хэм, түүнээс илүү хүйтэн байдаг бол талархаг гадаргатай өмнө зүгийн нутагт  нэмэх 4 хэм хүрнэ. Өвлийн хамгийн хүйтэн үе болох нэгдүгээр сарын агаарын дундаж температур хойд талын уулархаг нутагт хасах 25 хэмээс хасах 30 хэм, говийн бүсэд хасах 15 хэмээс хасах 20 хэм байна. Өвлийн үнэмлэхүй их температур Монгол орны хойд хэсэгт хасах 45 хэмээс хасах 53 хэм гэж тэмдэглэгджээ.

   Манай орны жилийн хүйтэн улирал буюу 11-ээс 3-р сард говь цөлийн бүсэд 10 мм орчим, уулархаг орон нутаг, Увс нуурын хотгорт 20-30 мм, бусад нутагт 10-20 мм цас орно. Монгол Алтай, Хангай, Хэнтий, Хөвсгөлийн уулсаар 150 хоногоос дээш, хээрийн болон ойт хээрийн бүсэд 100-150 хоног, Их нууруудын хотгор, Дорнод Монголын тал, хээрийн бүсэд 50-100 хоног, говь цөлийн бүсэд 50 хоногоос цөөн хоног цасан бүрхүүл тогтоно. Цасан бүрхүүлийн зузаан их биш уулархаг нутагт дунджаар 5 см, хамгийн зузаан цасны дундаж 30 см-ээс их, хээрийн бүсэд дунджаар 2-5 см, хамгийн их цасны дундаж зузаан 15-20 см байна. Харин говийн бүсэд цас тогтохгүй жил элбэг.

   Өвлийн улирлын хамгийн хүйтэн өдрүүдийг Монголчууд зурхайн цаг тооны бичгийн дагуу хэмждэг уламжлалтай.

    Аргын тооллын арванхоёрдугаар сарын 22. Энэ өдөр жилийн хамгийн богино өдөр, хамгийн урт шөнө тохиодог. Энэ өдрөөс хахир хүйтэн эхлэх бөгөөд монголчуудын уламжлалт тоолол буюу “Есөн есийн тоолол” эхэлнэ. Өөрөөр хэлбэл Есөн хоногоор тоолсоор 81-н хоногийн ард гарч, Монголчууд бид хаврын улиралтай золгодог юм.

Ингээд “Есөн есийн тоолол” хэмээх ойлголтын тухайд доктор профессор Дуламаас тодруулая.

“Монголчууд тооны бэлэгдэлтэй. Тооны бэлэгдэл дотроо есийн тоог тэнгэр гарвалтны тоо буюу тэнгэрийн тоо гэж үздэг. Тэгэхээр монголчуудын 99 мөнх тэнгэрийг шүтдэг, 9 их тэнгэрийг шүтдэг, 90 зөөлөн тэнгэрийг шүтдэг энэ зан үйл маань тоо тоололдоо шилжээд ирэхээр 9 эхлэх тухай ойлголттой хамаарч байгаа юм. Тэгэхээр энэ нь юуны өмнө Монгол орны цаг агаарын байдал хамгийн их хүйтрэх цаг улирлын эхлэлийг тэмдэглээд 9-н 9-ийн 81 гэж өдрүүдийг тоолдог. Энэ нь дотроо хүйтний эрч чангарч сулрах, байгаль цаг уурын үзэгдэлтэй ерөнхийдөө холбож тоолсон зүйл байгаа. Жишээлбэл эхний 3 сарыг нялх 3 ес буюу балчир 3 ес, дараа нь идэр 3 ес, тэгээд сүүлд нь эмгэн 3 ес, хөгшин 3 ес гэж ингэж 3, 3-аар нь тоолдог. Хүйтний оргил цаг нь тэр идэр гурван 9 дээр таардаг. Гунан үхрийн эвэр хугармаар гурван есийн хүйтэн гэдэг нь идэр гурван есөө хэлж байгаа юм. Тэгэхээр цаг агаарын дулаарал болоогүй, байгалийн жам ёсоороо байх үед яг энэ гурван 9 юмуу есөн есийг дамжиж байж, түүгээр дамжиж хүмүүс цаг агаараа тоолж, хэмжиж мал ахуйнхаа соёл ахуй, ажил үйлээ бүтээдэг байсан. Одоо бол балчир 3 ес эхэлж байна. Идэр 3 есийн хүйтэнд гэхэд жишээ нь хараар хүйтрэх жил үхрийнхээ эврийг дулаалж, дугтуйлж жилийг давж байсан. Монгол мал гэдэг хүйтнийг мэдэрдэг хэдэн шинжтэй байдаг. Жишээ нь үхэр гэдэг амьтан зөвхөн эврээсээ даардаг. Тэмээ бол бөхнөөсөө даардаг. Хонь гэдэг амьтан сүүлнээсээ даардаг, ямаа бол бөөрнөөсөө даардаг. Тэгээд их хүйтэн жил болох ч юмуу ямар жил болох юм идэр 3 есийн үед үхрийнхээ эвэрт дугтуй өмсгөөд үхэр гэдэг амьтны хүйтнийг давж гарах ёс нь бүрддэг. Энгийн хүн, харийн хүн бодоход тэр үхрийн 2 эвэр ямар хамаа байна гэж бодохоор. Гэтэл чухамдаа эврээсээ эхэлж хүйт аваад, дагз нь хага хөлдөж мал үхдэг. Тийм учраас эврийг нь дулаалсан үхэр гэдэг бол ерөөсөө өвөлд ажрахгүй ордог тийм нарийн мал аж ахуйн технологтой байсан. Тэгэхээр есөн ес гэдэг бол миний ойлголтоор мал аж ахуйн соёл технологтой шууд хамаатай. Үүн дээрээ үндэслэж малаа сайн авч гарах ийм боломжийг бүрдүүлдэг. Тэгээд есийн үед хэлдэг үгнүүд бий. Эдгээр хэлдэг үгнүүд нь аман зохиол шиг болсон. Тухайлбал найман ёс болоход нял шал болно гэдэг нь тэр үед цас эхэлж хайлж эхлэх шинж тэмдэг мэдэгдэж, энд тэндгүй шавар шалбааг болохыг хэлж байгаа юм. Тус бүрд нь ингээд шинж тэмдгийг нь шүлэглэчхээр, тэр шүлэглэсэн шүлэг нь хүний цээжинд амархан тогтноно. Амархан тогтохоор шууд байгалийн номыг аман соёл болгон хадгалж тусгай хэвлэсэн ном гэж барлаж тараахын зовлонгүй, шүлэг болгоод тараачхаар залуу үеийнхэн шүлэг уншиж хөгжиж байгаа юм шиг мөртлөө цаагуураа байгалийнхаа жамыг ойлгочихдог. Энэ мэтийн ахуй хэрэглээний болоод бэлэгдлийн утгатай гүнзгий соёл юм. Есөн есийн тухай хаана ямар ч улс оронд тоолохгүй. Энэ нь монголчуудын цаг тоололын нэг хэсэг юм. Миний ойлголтоор ялангуяа есөн есийн тоолол гэдэг бол эртний монголчуудын мичдийн улирлын тоололын бүрэлдэхүүн хэсэг. Гэхдээ мичдийн улирлын тоолол дотроо өвлийн улирлын нэг бүрэлдэхүүн хэсэг юм. 

   Манай умард хагас бөмбөрцөгт өдөр уртсаж, нарны мандаж, шингэх чиглэл нь аажмаар умардад шилждэг. Далайгаас бусад гол мөрөн, нуур цөөрөм бүгд хөлдөж, булгийн ус тавлана. Өвлийн туйлаас эхлэх есний тооллыг өөрөөр “өвлийн есөн ес” гэж монголчууд нэрлэдэг.

   Ердөө өвлийн туйлын тэрхүү өдрөөс эхлэж, есөн өдөр бүрийг нэг хэсэг болгож, “нэгэн ес”, “хоёр ес” гэх мэтээр “есөн ес” хүртэл тоолдог. Үүнд, нэгэн есөд нэрмэл архи хөлдөнө, хоёр есөд хорз архи хөлдөнө, гурван есөд гунан үхрийн эвэр хуга хөлдөнө, дөрвөн есөд дөнөн үхрийн эвэр хөлдөнө, таван есөд тавьсан будаа хөлдөхгүй, зургаа есөд зурайсан зам гарна, долоо есөд дов толгой борлоно, найман есөд нял шал болно, есөн есөд ерийн дулаан болно гэдэг билээ.